گذری تحلیلی بر شکل گیری و روند تحول ، اهداف و مفاد قطعنامه های مرمتی از آتن تا  قطعنامه آمستردام

منشور آتن
این قطعنامه در زمان اوج گیری نهضت معماری مدرن، که بحث اساسی آن ارتباط منطقی میان شکل و کارکرد ساختمان بود، توسط «لوکوربوزیه» که خود از سردمداران این نهضت بود، در چهارمین کنگره بین المللی معماران مدرن سیام در شهر آتن تدوین شد.
در اینجا به برخی از مهمترین نکات مورد توجه در قطعنامه آتن و اهداف آن می پردازیم :
- توجه به رولووه یا برداشت از بنای تاریخی
- کاربرد مواد و مصالح مدرن برای استحکام بخشی بنای تاریخی
- همکاری بین مرمت کنندگان و حفاظت کنندگان آثار تاریخی و فیزکدان ها ، شیمی دان ها و کارشناسان علوم طبیعی و ... برای تداوم بخشیدن و کارا کردن بنای تاریخی
- در نظر گرفتن ریخت کالبدی شهر ، بویژه در مجاورت بناهای تاریخی- ضرورت انتشار فهرستی از یادمانهای ملی، در کشورهای مختلف توسط نهادها یا سازمانهای مربوطه
- آموزش به خردسالان و جوانان توسط مقامات دولتی جهت دوری جستن آنها از اعمال منجر به فرسودگی بناها و یادمان های تاریخی
ماده 68 : تغییر مسیر دادن خطوط حیاتی رفت و آمد و جابه جا کردن مراکز، در بافت تاریخی اشاره دارد، این اقدامات را نیز با نگاه به تک بنا های تاریخی (ارزش های معماری) پیشنهاد می شود و هدف آن حفظ و حراست معماری های ارزشمند تاریخی یا یادمان های تاریخی است.
ماده 69:  به تخریب زاغه های گرداگرد بناهای تاریخی اشاره می کند.
ماد 70 : این منشور اشاره به عدم به کارگیری سبک های گذشته در ساختمان های تازه ساز دارد.
ماده 82 : شهر سازی علمی دو بعدی نبوده بلکه سه بعدی است. با بهرگیری از « عنصر» ارتفاع، راه حلی برای ترافیک مدرن خواهد جست و حتی با به کارگرفتن فضاهای آزادی که بدین صورت به دست می آیند، برای فعالیت های تفریح و تفرج راه حلی یافته می شود.
به طور کل در مباحث و مواد مطرح شده در قطعنامه آتن به غیر از دو ماده 70 و 82 تقریبا همه مواد مصوب آن در ارتباط با چگونگی برخورد با تک بنا یا یادمان تاریخی است که موضوع  اصلی این قطعنامه می باشد.

معاهده لاهه (1954)
این معاهده در سال 1954 توسط یونسکو (پس از جنگ جهانی دوم به منظور حفظ اموال فرهنگی، به خصوص در شرایط برخورد مسلحانه در کنفرانس لاهه به تصویب رسید) و پس از آن در سال 1962 توصیه هایی برای حفاظت از زیبایی و ویژیگی های بنا ها و چشم انداز ها ارائه شد. نکات مورد توجه این معاهده شامل موارد زیر است :
1. هدف: حفظ اموال فرهنگی در شرایط برخورد مسلحانه ( جنگ )
2. کاربری پیشنهادی : موزه ای در شرایط خاص
3. حوزه مداخله : شهر و روستا و چشم اندازه ای پیرامونی و محوطه های طبیعی
4. شیوه اقدام : بهسازی و نوسازی
5. روش مداخله : حفاظتی، تزیینی

کنگره گوبینو
پس از ویرانی ها و تخریب ها بجا مانده از جنگ جهانی دوم در اکثر بافتهای تاریخی و شش سال پس از تصویب معاهده لاهه یعنی در سا ل 1960در نتیجه دومین کنگره سیام در شهر گوبینوی ایتالیا ، کنگره گوبینو شکل گرفت.
ویرانی های جنگ دوم جهانی و نیاز به اسکان دادن سریع جمعیت بی خانمان و جوابگو نبودن کمیت ساختمان سازی های جدید از یک سو و حفظ خاطره های تاریخی و فرهنگ کشورها، استفاده مجدد و بهینه از بناهای موجود در بافت تاریخی فکری درست و منطقی به نظر می رسد.
بنابراین در کنگره گوبینو، بهبود کارکردهای اجتماعی شهر ، بویژه در بافت کهن از طرفی و پاسخ نیازهای معاصر شهروندان و ساکنان بافت و شهر کهن از سوی دیگر ، دو نکته مورد توجه بود. روش مداخله تصویب شده در این کنگره نیز حفاظتی ـ بهداشتی و شیوه اقدام در مداخلات، بازسازی بود.
همچنین اصول پیشنهادی آن عبارت بود از :
1-  توجه به وضع اجتماعی شهرها
2- رفع نابسامانی های شهری

کنگره ونیز:
کنگره ونیز در سال 1964 در شهر ونیز به منظور اصلاح مفاد کنگره اتن شکل گرفت و از آن پس اساس تمامی مصوبات ایکوموس قرار گرفته و به گونه ای پویا و منعطف تکمیل و بسط داده شده است. مصوبات این کنگره مشتمل بر 16 ماده بود.
مواد 1 و 2 مربوط به تعریف مفهوم اثر تاریخی و حفظ و مرمت ابنیه تاریخی است .
ماده 3 بیان کننده هدف کنگره می باشد .
ماده 9 بیانگر مفاد و هدف مرمت می باشد .
مواد 4 تا 8 در خصوص نگهداری (حفاظت ) از ابنیه تاریخی بود .
ماده 14 بیانگر مرمت (تعمیر) بنای تاریخی و با ارزش است .
ماده 15و 16 از نحوه عملیات حفاری و کاوش باستان شناسی بحث می کند.
قطعنامه ونیز علاوه بر اصلاح نکات مورد توجه در قطعنامه آتن، که روی اصلی بحث آن بنا ها و یادمان های تاریخی بود، توجه به بافت شهری و محیط اطراف بنای تاریخی نیز به عنوان یک اصل مورد توجه قرار می گیرد.
این توجه به بافت تاریخی شهر را می توان در مواد 1، 6 ، 7 ، 14 این قطعنامه مشاهده کرد که نشان دهنده توجه بیشتر به این مقوله در ونیز نسبت به قطعنامه های پیشین می باشد توجه به محیط در برگیرنده بنای تاریخی یعنی بافت تاریخی.
اصول پیشنهادی نیز شامل دو اصل پرهیز از تخریب و حفظ منابع محیطی (انسان ساخت و طبیعی) می شد.

معیارهای کیوتو
آثار تاریخی و باستانی کیوتو نام مجموعه آثاری شامل ۱۷ اثر باستانی، تاریخی و جغرافیایی است که در سه شهر کیوتو، اوجی و اتسو در کشور ژاپن قرار دارند. از مجموع این آثار تاریخی ۱۳ اثر معبد بودایی، ۳ مورد زیارتگاه شینتو و یک مورد نیز قلعه است.
 مطلب قابل توجهی که در این قطعنامه به چشم می خورد، عنوان کردن میراث فرهنگی به عنوان سند افتخار ملی و گفت وگوی تمدن ها می باشد و شاید به دلیل مطرح کردن همین گفت وگوی تمدن ها، و افزایش ارتباطات فرهنگی به بعد اقتصادی میراث فرهنگی، و صنعت گردشگری به منظور بازیافت سرمایه و منابع مالی توجه می کند و معاصر سازی هم در اینجا با تکیه بر بعد اقتصادی گردشگری می باشد.
 اصول پیشنهادی معیار های کیوتو:
- احداث بنا بدون تخریب آثار گذشته به منظور بهبود معیارها
- سوق دادن منافع فردی به سوی منافع جمعی
- بالا بردن سطح آموزش های عمومی و تشویق افراد به حفاظت از میراث فرهنگی
- پرهیز از تخریب
- بالا بردن میزان جاذبه در دارایی های فرهنگی برای صنعت گردشگری
- تاکید بر دلایل فرهنگی ، آموزشی و اجتماعی منابع تاریخی
- حفظ و بهره برداری بهینه از نقاط جاذب گردشگری
- تهیه طرح های گردشگری در کشور های دارای میراث غنی باستانی، تاریخی و هنری
این قطعنامه را به دو دلیل نباید در مسیر تکاملی تسلسلی مباحث مرمتی قرار دهیم، اول اینکه مکان و موقعیت جغرافیایی و نیز نوع و سبک و مواد بکار رفته در میراث های فرهنگی متفاوت از نمونه های ذکر شده پیشین بوده و در ثانی مبحث اصلی مساله گردشگری و جذب سرمایه می باشد که خود باعث تفاوتی آشکار در مصوبات این قطعنامه نسبت به دیگر قطعنامه ها شده است.

اجلاس پاریس
این اجلاس یازدهمین اجلاس یونسکو بود که در سال 1968 میلادی در حفاظت از ثروت های فرهنگی در کشور فرانسه برگزار گردید.
اجلاس پاریس در شرایطی برگزار شد که بسیاری از میراث های فرهنگی با اقدامات بخش خصوصی و دولتی مورد تهدید قرار گرفته بودند. هدف از این اجلاس، حفظ ثروت های فرهنگی و تاریخی در کنار توسعه اقتصادی اجتماعی بود.
اصول پیشنهادی این اجلاس عبارتند از:
1.   تشویق مالکان برای حفظ و نگهداری بناهای تاریخی از سه طریق:
 - اتخاذ نرخ مناسب مالیات
 - اعطای کمک های مالی
 - تدوین قوانین و مقررات خاص
2.  پرهیز از تخریب
کنگره رم
کنگره رم در سال 1972 میلادی در شهر رم پایتخت ایتالیا  برگزار شد و به دنبال معاصر سازی با توجه به پایگاه های فرهنگی شهر و جامعه بود .
هدف کنگره ، بهبود فضا و کالبد بافت کهن، جهت تداوم کاربری بافت شهری بود.
حوزه مداخله کل شهر بوده و شیوه اقدام ، بازسازی ، نوسازی و بهسازی می باشد و روش مداخله ، حفاظتی تزیینی است.
در کل اصول پیشنهادی کنگره شامل دو اصل است:
 1. حفظ اصالت و شخصیت کلی (سازمند ) شهر کهن
 2. حفظ اندام ها و استخوان بندی شهر
معاهده پاریس
معاهده پاریس در سال 1972 میلادی توسط یونسکو به منظور حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان، به تصویب رسید. این معاهده همکاری های بین المللی  را به منظور حفاظت طبیعی و مقابله با آلودگی های محیطی مورد توجه قرار می دهد.در معاهده پاریس دو اصل مورد توجه ویژه است:
اصل اول:  حفاظت کامل و همه جانبه  از اموال و میراث جهانی موجود توسط دولت های عضو
اصل دوم:  تضمین همکاری میان دولت های عضو به منظور حفاظت از میراث جهانی
اصلی ترین هدف معاهده برقراری همکاری بین المللی دولت ها برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهان می باشد.
دو نکته شایان توجه که در قطعنامه های پیشین کمتر دیده می شود، اول توجه ویژه به میراث جهانی و ترغیب همکاری های بین المللی و دوم توجه به میراث طبیعی می باشد که این خود می تواند علاوه بر شرایط خاص دارا بودن ثروت های طبیعی و وضعیت آلودگی محیط و بهره گیری و حفاظت از آن را مورد تأکید قرار داده بود. روش مداخله بصورت بهینه سازی و به سازی می باشد.

بیانیه بوداپست
بیانیه بوداپست در سال 1972 در سومین اجلاس ایکوموس در بوداپست مجارستان ارائه شد. این بیانیه ، دو هدف را دنبال می کند :
الف- معماری معاصر در مجموعه های ساختمانی قدیمی
ب-  باززنده سازی ابنیه و یا بافت ها با عملکرد مناسب
بیانیه، معاصرسازی بنا و بافت تاریخی و همچنین مطرح ساختن بافت یا مجموعه تاریخی در طرح های شهری به منظور تدوین چهارچوبی برای توسعه آن، پیشنهاد می کند .
بهسازی و نوسازی به عنوان شیوه اقدام مرمتی یا حفاظتی را مد نظر داشته و اصول پیشنهادی خود را چنین بیان می کند:
الف ـ قائل شدن ارزش خاص و ذاتی به مجموعه های تاریخی
ب ـ اجتناب از هر گونه تقلید از مجموعه ها و ابنیه تاریخی گذشته

كنگره ي بولونيا ( 1975)
بولونیا شهری در شمال ایتالیا و مرکز استان امیلیا رومانیا، دشتی حاصلخیز در کوهپایه رشته کوه‌های آپنینه. مرکز بزرگ نقل و انتقالات و بازار کشاورزی، بولونیا مرکز تلاقی جاده‌های اصلی و راه آهن است که شمال ایتالیا را با مدیترانه و سواحل جنوبی آدریاتیک پیوند می‌زند.
 كنگره ي بولونيا با توجه به مستندات كنگره هاي ونيز و رم ،‌ با شباهت ديدگاه به اين  كنگره ها ( به دليل يكي بودن كشور و محل برگزاري شان )، همچنان از ديدگاهي موزه اي نسبت به ابنيه و بافت تاريخي برخوردار است، در اينجا نيز هدف ازمرمت،‌ بهبود و كالبد ابنيه تاريخي و تداوم كاربري تاريخي آنهاست و اين هدف با بهسازي و نوسازي محتاطانه بناي تاريخي، با حفاظت كامل و پرهيز از هرگونه مداخله در گونه شناسي بنا صورت مي گيرد.

بيانيه روتنبرگ
 بيانيه ي روتنبرگ سال 1975 ، در شهر روتنبرگ تدوين شد. در اين بيانيه از محدود كردن اغلب شهرهاي كوچك در محدوده ي كشاورزي، مسأله مهاجرت ساكنين بافت هاي كهن به دلايل اقتصادي و در نتيجه آن تشديد فعاليت هاي ناسازگار در بافت تاريخي و درپي آن نيز، تخريب و اضمحلال بافت و مجموعه هاي تاريخي  بحث مي شود. همچنين بر استفاده از مصالح و اشكال بومي محلي در مرمت ابنيه و بافت تاريخي اشاره مي شود.
سياست هاي مثبتي كه در اين بيانيه ارائه مي گردد عبارتند از:
- ارائه ي راهبردها ومعيارهاي لازم به منظور تقويت حس افتخار و مباهات در بين شهروندان شهرهاي تاريخي
- افزايش حس مسئوليت در مسئولان دولتي و ساكنان بافت كهن براي حفظ جنبه هاي مثبت و ارزش هاي بافت قديمي
- بالا بردن ميزان نوآوري هاي علمي در رابطه با تقويت ارزشهاي بافت كهن و ارائه ي قوانين و مقررات كارا به منظور حفاظت از ارزش هاي تاريخي شهرهاي قديمي و تاريخي
 همه سياست هاي پيش گفته،‌ برخلاف سياست هاي مرمتي پيشين بويژه سياستهاي پيش از دهه ي 70 ، كه همگي داراي نگاه مرمتي به تك بناها و شيوه هاي فني مداخله در آنها بودند،‌ بوده و زاويه ديد آن بيشتر متوجه بافت هاي تاريخي و چگونگي مديريت، براي حفظ سلامت و ادامه حيات آن است.

شوراي اروپا ( 1975)
در آن آخرين بازسازيهاي پس از جنگ دوم جهاني شوراي اروپا براي كشورهاي اروپايي اصولي را تحت  عنوان « اصول مرمت شهري و مرمت بافت » مطرح مي كند كه از طرف شورا به كشورهاي عضو پيشنهاد مي شود.تأكيد شورا بر معاصرسازي ابنيه ،‌بافت و مجموعه هاي تاريخي، به شرط حفظ ارزش هاي كالبدي، فضايي، تاريخي و فرهنگي است .
از نكات ارائه شده در اين قطعنامه مي توان به مشاركت دادن مردم در امر مرمت شهر، محله و ابنيه، آموزش افكار عمومي براي درك بهتر از ارزشمند هاي بناها و بافت هاي تاريخي شهرها و همچنين طرح سياست هاي تشويقي و تنبيهي براي شهروندان بافت هاي كهن، اشاره كرد. كه همه ي موارد ياد شده، برنامه هاي مديريتي جهت حفاظت بناها و بافت هاي تاريخي شهرها مي باشند و نه برنامه هاي حفاظت كالبدي ، لازم به ياد آوري است كه اين سياست هاي برخورد با مسأله ي حفاظت و مرمت ، تا پيش از اين قطعنامه به ندرت كانون توجه قرار گرفته بود.

 قطعنامه آمستردام
در سال 1975 پس از آنکه بحث های بسیاری ، در مورد حفاظت و حراست از مجموعه ها و بافت های تاریخی در اروپا آغاز گردید .در این میان دولتمردان کشور هلند، در شهر آمستردام، کنگره ای را ترتیب دادند که در بزرگداشت  سال ثروت  معماری اروپایی و با هدف احترام به بنا و بافت تاریخی باززنده سازی آنها به معنای واقعی کلمه، یعنی زندگی دوباره بخشیدن  به آنها تشکیل شد.
در بخشی از قطعنامه چنین آمده است : « ثروت معماری نه تنها در بر گیرنده ساختمان  های جدا از یکدیگری است که دارای ارزشی استثنایی اند و نیز فراگیر فضایی که آنها را فرا می گیرد، بلکه مجتمع های معماری، محله های شهر و روستا هایی را نیز شامل می شود که دارای جذابیت و ارزش  تاریخی یا فر هنگی دارند».
مساله برنامه ریزی شهری و منطقه ای، مساله مهمی است که به فراخور عنوان شدن این بحث  به ناچار باید  به بسیاری از مسایل مربوط به آن، از جمله  مساله زیر ساخت های شهری، رفت و آمد پیاده و سواره و به تبع آن گذرگاه ها، مسایل مربوط به تراکم جمعیت، فضای سبز، اقتصاد شهر و ... توجه نشان داد، که این ها همه مسایل پیچیده و بزرگی هستند که جز با یک برنامه ریزی و مدیریت  دقیق و حساب شده میسر نخواهد  بود.
- کیفیت  دوباره بخشیدن  به محله های کهن در هر زمان بدون  دگرگونی اساسی
- حفظ ترکیب  اجتماعی ساکنان آنها و مساعدت مالی با ساکنین این بافت ها
- اهداکمک مالی متناسب در اختیار قدرت های اداری محلی و مالکان  بخش  خصوصی
- پرداخت تسهیلات در زمینه عوارض برای مالکان  بخش خصوصی در بافت های تاریخی
- تمرکز زدایی و توجه به فرهنگ های محلی و تکیه بر افکار عمومی
- حفاظت از میراث معمارانه و معاصر سازی
- مشارکت شهروندان و مسئولیت مقامات محلی در حوزه ی مدیریت روستایی و شهری
- توجه به بعد اقتصاد در بافت کهن
- واگذاری کاربری های نو به جهت و استمرار حیات شان
در هیچکدام از بندهای قطعنامه صحبتی از مرمت یا چگونگی  آن نیست، بلکه در همگی آنها تلاش بر بخشیدن زندگی دوباره به بافت کهن و زنده نگهداشتن آن به عنوان یک محدوده شهری پویا، با همه امکانات لازم و ممکن می باشد. فهرست از بنا ها ، مجتمع های معماری و محوطه ها و در اختیار مقامات منطقه ای و محلی و مسئولان طراحی شهری و سرزمینی قرار دادن آنها ، نیز از دیگر برنامه های تعیین شده در این قطعنامه بود.

نتیجه گیری
بازنگری به مقوله حفاظت و مرمت ثروت های فرهنگی، با نگاه به چگونگی مطرح شدن آن از ابتدای قرن بیستم تا کنون، و همچنین روند تغییرات در نگاه به این موضوع و به فراخور آن  نغییر موضوع مورد بحث حفاظت ، همگی نمایانگر پیدایش اهمیتی روز افزون بافت های تاریخی دارای خط سیر تاریخی می باشد.
این اهمیت پرداختن به بافت های تاریخی شهر ها ( افزون بر یادمان های تاریخی ) ، ومزیت های منتج از حفاظت آن ، از چند نظر مورد توجه و بحث می باشد که در ذیل از منظرهای گوناگونی به آن اشاره ای مختصر شده است:
اول:  حفظ هویت بنا  یا یادمان تاریخی قرار گرفته در بافت کهن ، از طریق حفظ دسترسی ها و بافت پیرامونی آن.
دوم: حفظ نمونه های شهرسازی کهن و بهر ه گیری  از اندیشه های فنی مستتر در آنها ، به عنوان راهنما هایی جهت طراحی های شهری در آینده.
سوم: چگونگی روابط فضا های  شهری و نحوه ی دسترسی ها در بافت کهن ، به جهت حفظ حرمت  ها و ارزش های فرهنگی و مردمانش.
چهارم: حفظ  پیوند و عدم گسست فرهنگی، میان نسل جدید و نسل پیشین، که ساکنان اصلی بافت های تتاریخی بوده اند ، به سبب جلب توجه نسل جدید به سمت حراست و حفاظت بافت های کهن شهری ( مشارکت دادن نسل جوان در امر حفاظت و مرمت ) و در نتیجه  حراست و حفاظت مستمر بافت کهن.
پنجم: پایین تر بودن در خور توجه هزینه های اسکان شهروندان در بافت های تاریخی ، ( با حفاظت و مرمت بافت های تاریخی )، نسبت به ایجاد و گسترش فضا های شهری برای همان تعداد شهروند.
از نکات اشاره شده در بالا به عنوان راهکار هایی جهت حفاظت از میراث معمارانه، بافت تاریخی، فرهنگ و ... در شهری دارای بافت کهن ایران نیز می توان به خوبی استفاده کرد.

 منابع
- حبیبی،سید محسن/مقصودی، ملیحه، مرمت شهری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران(1381)
- فلامکی ، محمد منصور ، باززنده سازی بناها و شهر های تاریخی، چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران (1383)
-  فلامکی، محمد منصور، سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز ، چاپ دوم، نشر فضا، تهران،(1384)