بنیانگذاری شهر-دولت، شیوه پارسی-هلنی(قرن سوم ق.م)

فروپاشی دولت هخامنشی و همراه با آن سقوط شهر-قدرت های پارسی و تاراج شهر قدرت ها و شهر-معبدهایی چون پاسارگاد و تخت جمشید، سبب می گردد تا جوامع شهری و روستایی دچار نابسامانی های فراوان گردد. ورود و رسوخ روابط اجتماعی و فرهنگی یونانی نشات گرفته از جامعه اشرافی برده دار متکی بر تقسیم کار اجتماعی سبب دگرگونی و آشفتگی اجتماعی و فرهنگی منبعث از جامعه دولت سالار متکی بر وحدت اجتماعی می گردد. برای نخستین بار در تاریخ جهان فلسفه شرقی و غربی با یکدیگر ممزوج می شوند. تلاقی این دو فلسفه این دو نوع نگرش به جهان، یکی متکی بر فرهنگ و سلطه روابط فرهنگی و دیگری بر مدنیت و سلطه روابط مادی، سبب می گردد تا مفهومی جدید از شهر پیدا شود. شهر پارسی-هلنی مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی، دولتی که هم سودای روابط ناشی از مردم سالاری اشراف را در سر دارد و هم از روابط مبتنی بر قدرت حکومت پارسی سود می برد.

بریده شدن از سرزمین اصلی و در اختیار داشتن پهنه ای وسیع، سبب می گردد تا دولت سلوکی برای تحکیم بخشیدن به خود و گسترانیدن سلطه خود بر سرزمین مفتوحه به سرعت دست به کار ساختن « نو-شهر» شود و شبکه وسیع از آنها را به وجود آورد. ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی-مشهورترین آنها شهر «صد دروازه» حدود مغان امروزی- حاکی از سیاست شهرسازی دولت سلوکی است. سازماندهی شبکه شهری در سرزمین مفتوحه دولت سلوکی را مجبور به بازسازی نوسازی و ایجاد سبکه راه های سرزمینی می کند. دولت سلوکی مالک جاده های بزرگ بین قاره ها بود. راه های مزبوراز ایران عبور کرده و به چین و هند می رفتند- راه هایی که بعد ها در دوران صفوی نام راه های ابریشم و ادویه را به خود گرفتند- دولت سلوکی این جاده ها را وسیع کرده وضع آنها را بهبود بخشیدند. جاده ها از دریای سرخ (بحر احمر) تا هند توسط ایستگاه های نظامی محافظت می شدند. آب انبارها در بیابان ها ساخته شدند و کاروانسراها بنا و قنوات حفر گردیدند. سرعت در ارتباطات و حمل و نقل به عالی ترین درجه خود رسیده و جز در عهد اختراع ماشین بخار هیچ دوره ای با آن برابری نکرد.(گریشمن ایران از آغاز تا اسلام)

شهر پارتی در مکانی استقرار می یابد که :

اول: در جوار و یا در نزدیکی راه های ارتباطی و جاده های اصلی
دوم: در کنار قلعه های نظامی و یا شهر های قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی

بنابراین شهر پارسی-هلنی در بدو تولد، شهری نظامی است. شهری بر مبنای شهر-دولت یونانی و مردمانی که در آن مستقر هستند یا یونانی هستند و یا بومیانی که در حلقه اجتماعی طرفدار دولت سلوکی قرار گرفته اند. در این شهرها همانند شار پارسی مرکز استقرار و سکنی گزینی طبقات ممتاز احتماعی است و تنها و تنها شهروندان همراه شده با دولت سلوکی ساکن هستند و اشرافیت یونانی و بومی نزدیک به آنها. دیگر مردمان نه در شهر بلکه در نقاط زیستی اطراف شهر سکنی می گیرند.

شار پارتی در دولت اشکانی

دولت سلوکی که از سویی در ستیز با دولت توپای رم است و از دیگر سو در تضاد با شهرهای خود فرمان خویش است. تجزیه تاریخی خویش را آغاز می کند که با شورش ها پیاپی در جوامع ایلی و روستایی شدت یافته و نهایتا به متلاشی شدن دولت سلوکی می انجامد.
جامعه ایلی همراه با جامعه روستایی و بخشی از جامعه شهری –بخشی که نه به عنوان شهروند بلکه به عنوان خارجی تلقی می شد- موفق گردید تا دولت اشکانی را بر پهنه وسیعی از ایران آن روزگاران مستقر سازد. این دولت با رجوع به سازماندهی دولت هخامنشی به سرعت سازمان دودمانی و عشیرتی خود را دگرکون کرده و به آن شکلی کاملا دولتی می بخشد. این دولت با بهرگیری از تجربه دولت سلوکی موفق می گردد تا برای اولین و آخرین بار در تاریخ ایران نوعی دولت مرکزی مبتنی بر تفاهم دودمان های متشکله را شکل بخشد.(دولت اشکانی تنها دولتی است که پادشاهان آن نه بر مبنای وراثت بلکه بر مبنای تفاهم سران دودمان ها انتخاب می شدند. سرانی که خود از ارکان اصلی دولت بشمار می آمدند.) این دولت تنها دولت متمرکز و در عین حال غیر متمرکزی است که در سراسر ایران آن روزگاران شکل می گیرد. هماهنگی و همنوایی سه جامعه تحت تسلط این دولت سبب می گردد تا دولت قدرتمند اشکانی نزدیک شش قرن اقتدار خود را بر سرزمین ایران بگستراند. بازرگانی را رونق بخشد روابط کالایی و پولی را ارتقا بخشد و از آن ره به شهرنشینی و شهرگرایی شتاب دهد.

شهر پارتی در دولت اشکانی مرکز اصلی حیات سیاسی این دولت و مکان اصلی تصمیم گیری های دولت و مشورت ارکان دودمانی است. جمع بندی افکار عمومی در شهر در بسیاری از موارد منجر به تصمیم گیری های بسیار مهم می شود. شهر می تواند در سرنوشت شاه به منزله مظهر دولت نیز اتخاذ تصمیم کند.حضور همیشگی نمایندگان جوامع ایلی و روستایی در شهر منجر به ترکیب و در هم تنیدگی بیش از بیش سه جامعه ایلی، روستایی و شهری گردد. به تبع چنین مفاهیمی شار پارتی محل استقرار طبقاتی است که نشانگر دگرگونی های تاریخی هستند و از دولت هخامنشی تا دولت اشکانی رخ داده است.

1. اشرافیت دودمانی: این طبقه اجتماعی هم خاندان پادشاهی را شامل می شود و هم اشرافیتی را که در راس دودمان های متشکله جامعه پارتی قرار دارند. حضور خاندان پادشاهی در این طبقه اجتماعی نشانگر حضور قاطع تفاهم دودمانی و عدم وراثت در سلطنت است. این اشرافیت در واقع امر خود دولت اشکانی است که در راس هرم قدرت قرار گرفته است و هر بار نماینده ای از خود را به عنوان شاه انتخاب می کند.
2. دیوانسالاران و نظامیان: پیدایش این گروه اجتماعی نشانگر گستردگی روابط دیوانی و حضور نظامی دولت اشکانی در پهنه سرزمین است. شکوفایی و رونق سازمان تولیدی سرزمین، ارتباطات وسیع با سرزمین های پیرامونی و سازمان دولتی متمرکر و در عین حال غیر متمرکز پایه های اصلی شکل گیری این طبقه اجتماعی است. ستیزهای بسیار چه در سر دستیابی به قدرت برتر در دولت اشکانی و چه در مقابله و تهاجم، غارت و دفاع با دیگر سرزمین ها و بخصوص دولت رم مبنای شکل گیری طبقه نظامیان است که به گونه ای همیشگی در آماده باش هستند.
3. مغان و روحانیون: وجود این طبقه در راس هرم قدرت و سهیم بودن آن در دولت اشکانی، نشان حضور مستقیم و تعیین کننده مذهب در سرنوشت جوامع تحت سلطه دولت اشکانی است. علی رغم آنکه این طبقه اجتماعی نسبت به حضورش در دولت پارسی ضعیف گریده است ولی در رابطه با حذف آن از قدرت در دولت سلوکی بخوبی دیده می شود که این طبقه تا چه اندازه در بستر جامعه حضور داشته است. نقش این طبقه اجتماعی به عنوان چهره آسمانی دولت اشکانی انکارناپذیر است.
4. اشارفیت دهقانی: این طبقه اجتماعی و حضور آن در شار پارتی دقیقا نشانگر همان نقشی است که این طبقه در شار پارسی و دولت هخامنشی می داشت. شرکت اشرافیت دهقانی در دولت اشکانی، شرکت آن در بازرگانی و صنعت نقش آن در سازمان نظامی کشور و حضور آن در کنار دیوانیان، از همان ادغام و وحدت اجتماعی کار نشان دارد. این طبقه اجتماعی بسیاری از زمین داران شهر دولت های پارتی-هلمی را نیز در خود می گیرد. این گروه با حل شدن در این طبقه اجتماعی هم امنیت اجتماعی می یابند و هم جایگاه خویش را مستحکم می کنند.
5. بازرگانان و پیشه وران: شرکت وسیع دولت اشکانی در امر بازرگانی بین المللی آن روزگاران انباشت سرمایه و ارزش افزوده ناشی از این امر سبب می گردد تا این طبقه اجتماعی به گونه ای مشخص شکل گیرد. ولی در اینجا بر خلاف آنچه در شهر دولت پارسی- هلنی مرسوم بوده این طبقه اجتماعی خود را با اشرافیت دودمانی و دهقانی و با دیوانیان درهم آمیخته و به عبارتی دیگر تقسیم اجتماعی کار را ناممکن می سازد.

( گروهی از مستشرقین چون پیگولوکسکایا، دیاکونف و ... در همه جوامع قبل از اسلام در ایران از طبقه ای به نام بردگان اسم برده اند، بی آنکه دلیلی قاطع بر وجود آنها ارایه دهند. در آثار بجا مانده از آن روزگاران هیچ اشاره ای به چنین مردمانی وجود ندارد. در سنگ نبشته های کشف شده در تخت جمشید از کارگرانی از ملل مختلف اسم برده شده است که در مقابل کار خود مزد دریافت کرده اند.)

دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی شهر های دولت سلوکی و ادغام این شهر با محیط اطرافش برای نخستین بار در تاریخ شهر دایره ای را ایجاد می کند. این دولت کانون زیستی جدید و شاری تازه را برپا می دارد و شکل دایره را برای شهرهای خود اختیار می کند. دو شهر نساء در ماوراءالنهر و فیروزآباد در فارس نمونه بارزی از شهرهای دایره ای شکل آن روزگاران هستند.(کیانی،شهر و شهرنشینی در ایران)

سازمان های کالبدی-فضایی درون شار پارتی در دولت اشکانی:

1. دژ حکومتی: مظهر دولت اشکانی و نشانه مهم شهر-قدرت پارتی، مرکب کاخ ها، معابد، دیوان ها، تاسیسات نظامی، اداری و خزاین و انبارهای آذوقه و اسلحه است. دژ مظهر وحدت، یگانگی و تفاهم اجتماعی ( دودمانی و سه جامعه ایلی، روستایی و شهری) نیز می باشد و مانند همیشه مهمترین نقطه سوق الجیشی ره به خود اختصاص می دهد.
2. شار میانی: مجموعه ای مرکب از محلات متفاوت، بازار و میدان، به یاد مانده از شهر پارسی-هلنی، با خانه هایی با معماری خاص است. دو اتاق در طرفین، یک اتاق کوچک در میان با ایوانی سرپوشیده در مقابل آن که دسترسی به سه فضا از آن صورت می گیرد و همه در حصاری گرد هم محصور گشته اند.
3. شاربیرونی: مجموعه ای بس گسترده مرکب از محلات، بازار،باغ و مزرعه عمدتا محصور شده به وسیله حصارهای طبیعی است، کوه و جنگل، رودخانه و ... شار بیرونی چون شار بیرونی شهر پارسی محل استقرار سه جامعه ایلی، روستایی و شهری است که در کنار شار میانی مقام گرفته اند.

آنچه در نساء و فیروزآباد مکشوف است، عمدتا دژ و شار میانی را نشان می دهد. گستردگی شار بیرونی و بکارگیری مصالح یافت شده در محیط، سبب گردیده است تا نشانی از شار بیرونی و نحوه ساخت و ساز آن در دست نباشد.

ساختار کالبدی شهر در دوره پارتی:
1. کاخ شاهی
2. سربازخانه، انبار و خزانه
3. اقامتگاه نزدیکان فرمانروا
4. شهر
5. بازار
6. زمین های کشاورزی